Гарәп графикасының милли сәнгатебездә тоткан урыны

10 нчы сыйныфта бәйләнешле сөйләм үстерү дәресе өчен эшкәртмә. (Әлеге хезмәт “Фән һәм мәктәп” журналында 2005 нче елда басылып чыкты, №11, 20-22 б.)

Максат: гарәп язуы үзен­чәлекләрен өйрәнүне йомгак­лау, язу үрнәкләре белән ти­рәнрәк таныштыру; укучылар­ның бәйләнешле сөйләм те­лен үстерү; сәнгать әсәрләрен аңларга, матурлыкны күрә белергә өйрәтү, эстетик зәвык, милли сәнгатебез, телебез һәм тарихыбызга хөрмәт, Ватан­ны ярату хисе тәрбияләү.

Җиһазлау: гарәп графика­сында язу үрнәкләре, фото­репродукцияләр, кулъязма һәм басма китаплар, портрет­лар, шәмаилләр, тугра үрнәк­ләре, гарәп язулы көнкүреш һәм бизәнү әйберләре, маг­нитофон, М. Шәмсетдинованың музыкаль әсәр­ләре язмалары.

Дәрес барышы

1. I. Психологик уңай халәт тудыру. Магнитофон язмасын­да М.Шәмсетдинованың “Тәравих” әсәре яңгырый.
2. II. Яңа материалны өйрәнү.

Укытучы. “Кешенең гүзәллеге – аның язуында. Ә бу гүзәллекнең акыллы кеше кулында булуы – бәхет”, – ди шәрык афоризмы. Гаҗәеп бизәкләр рәвешенә кертеп язылган гарәп графикасы үрнәкләре – каллиграфия (ма­тур язу) җәүһәрләренә татар халкы Болгар дәүләте, Ислам дине кабул итү заманнарын­нан .бирле гашыйк. Шулай булмаса, алтын язулы, көмеш-кургашын бизәкле, нокта, өтер урынына гөлчәчәкләр, “җир күзе”, нәни борыч су­рәтләре төшелгән изге язулар­ны халкыбыз өйнең иң түре­нә, кашага өсләренә, ишек башларына элеп куймас, бе­ләзек, йөзек, чулпыларга уел­ган хикмәтле сүзләрнең бәла-казадан, бәхетсезлектән сак­лавына, уңыш китерүенә ышанмас, аларны кадерләп сакламас иде. Бүген шушы көннәргә кадәр сакланып ки­леп җиткән милли сәнгате­без үрнәкләре белән таны­шырбыз, виртуаль музей зал­ларында йөреп, гарәп графи­касының сәнгатебездә тоткан урыны турында уйларбыз. Хәзер музейга рәхим итегез.

(“Музей”ның һәр “зал”ында бер яки ике укучы, гид­лар роленә кереп, фоторепро­дукцияләр буенча “экспонатлар” турында сөйлиләр.)

1 нче экскурсовод. Безнең залга урнаштырылган кера­мик савытларда, бакыр һәм җиздән эшләнгән көнкүреш әйберләрендә (чүлмәк, кув­шин, көзге, чулпылар һ.б. күр­сәтелә) симметрик бизәкләр белән бергә, гаҗәеп дәрәҗә­дә үрелеп киткән гарәп язу­ларында останың акылы, зә­выгы чагыла. Предмет хуҗа­сы, һичшиксез, матурлыкны аңлый белүче, изге сүзнең көченә инанган кеше булгандыр.

Кабер ташларына, мәчет диварларына чокып язылган гарәп язулары беребезне дә битараф калдыра алмый.

Аларда халкыбызның орна­мент иҗаты каллиграфия сән­гате белән тыгыз үрелә (фо­торепродукцияләр күрсәтелә).

2 нче экскурсовод. Безнең залда сез татарларда кулла­нылган гарәп язуы төрләре белән таныша аласыз (язу үрнәкләрен күрсәтеп сөйли). Гарәп язуының борынгы ва­таны – Үзәк Гарәбстан. Язу төрләренең саны 120 гә җит­кән заманнар да булган. Мон­дый төрлелек буталчыклар китереп чыгарган. Шуңа күрә вакытлар узу белән гарәп каллиграфиясендә берничә язу (почерк) төре генә яшәп кал­ган. Татарлар арасында гарәп язуының барлык төрләре дә гамәлдә булган, ләкин шулай булса да, өстенлек 2-3 язу төренә генә бирелгән.

Куфи язуы – гарәпнең иң борынгы ноктасыз язуы, 22 хәрефтән тора. Ул Мөхәммәт пәйгамбәр вакытларыннан бирле сакланып килгән дип исәпләнә. Аның вафатыннан соң Коръәннең беренче нөсхә­се шул язмада бирелгән. Гарәбстанда кайчандыр яшәгән Куфи шәһәре тирәсендә та­ралганга шулай аталган. Мон­дый язу үрнәге Болгар чорыннан калган ташбилгеләрдә очрый. Куфи язуы кабер таш­ларына Коръән сүрәләрен яз­ганда гына кулланылган була. Бу традиция (сирәк кенә булса да) бүгенге көннәргәчә дәвам итеп килә.

Нәсх язуы күбрәк Мисыр­да таралыш ала, аннан Урта Азиягә һәм Идел-Урал төбә­генә дә күчә. Хәзерге вакыт­та Диния Нәзарәтендә нәшер ителә торган дини китаплар шушы язу төре белән басы­лып килә. Матбугатта басы­лучы гарәп хәрефле язмалар да нәсх язуы белән башка­рылган.

Сөлс язуы китапның баш битен, сәхифә башларын би­зәү өчен кулланылган.

Нәстәгълыйк язуы, башлы­ча Иранда тарала, Урта Азия аша безнең илебезгә дә ки­леп җитә.

Шикасте язуы – шулай ук Иранда таралган шәкелләрнең берсе. Мондый язулы кулъ­язма китаплар бездә дә күп очрый.

Дийвани язуы – канцеля­рия, рәсми кәгазьләр язуы. Бу төр Бохара, Харәземдә киң кулланыла, бездә дә гамәлдә йөри.

Рикъгә язуы Төркиядә һәм Мисырда киң таралган. Соң­рак Истанбул, Мисырга барып укыган шәкертләребез аша безнең якларга да килеп керә. “Шура” журналы шушы язу үрнәген титул хәрефләрендә кулланган (фоторепродукция күрсәтелә).

3-4 нче экскурсоводлар. Ә хәзер безнең залга рәхим ите­гез. (Магнитофон язмасында М. Шәмсетдинованың “Ба­гышлау” музыкаль әсәре яңгырый.) Безнең экспонат­лар китаплардан гыйбарәт. Халкыбызның мәшһүр хаттатлары, ягъни матур язу оста­лары, шәрык илләреннән килгән китапларны күчереп язганнар һәм таратканнар. Болгар дәүләте чоры галим­нәренең, каллиграфларының хезмәтләре бүгенге көннәргә кадәр сакланып калмасалар да, алар турында мәгълүмат­лар бар. Соңрак чорларда яшәгән, хаттатлыкка маһирлыклары чагылыш тапкан Ибнеәмин Әминев, И. Хәлфин, Гали Мәхмүдев, Хөсәен Фәезхановларның (портретла­ры күрсәтелә) кайбер хезмәт­ләре, язу үрнәкләре сакланып калган (кулъязмаларның фоторепродукцияләре тәкъдим ителә.)

Татар каллиграфлары күче­реп язган Коръән китабының гүзәл нөсхәләрен Мәскәү, Санкт-Петербург, Ташкент һ.б. китапханәләр фондларын­да бүген дә күпләп табарга мөмкин. Казан дәүләт университетының кулъязма ки­таплар бүлегендә сәнгати зәвык белән бизәлгән Коръән китаплары да шактый. Алар арасында татар хаттатлары күчереп язганнары да бар. (Кулъязма Коръән китабы битләренең бизәлгән үрнәклә­ре күрсәтелә. Укучылар үзлә­ре алып килгән китапларны карыйлар, бизәлешен күзәтә­ләр.) Казан, Мәңгәр, Кышкар, Ташкичү, Ашыт, Саба, Түн­тәр, Шырдан, Эстәрлебаш, Оренбург Каргалысы һ.б. зур мәдрәсәле шундый урыннар китап күчерү үзәкләре булып килгән.

Каллиграфларның кайбер­ләре турында истәлекләр сак­ланып калган. Ш.Мәрҗанинең бабасы хаттат Габделкә­римнән калган китаплар ара­сында матур язу остасы бер кыз күчергән китаплар булганын әйтә: “Язуы гүзәл, эше нәфис һәм күчерүче кызның белеме җитеш булганын күр­сәткән кулъязма китаплар бар иде. Ул чакта, яшьлегем сә­бәпле, шул кызның исемен һәм башка әхвален яза алма­выма әле дә үкенәм”, – ди. (“Мөстәфадел әхбар…” әсәре.)

Китап күчерүче осталардан берсен К. Насыйри да искә ала: “Ул заманнар китап баса торган басмаханәләр юк. Ха­лык кулында һәммәсе язган китап булгандыр. Хөсәен баба (Зөя өязе Югары Шырдан авылында) язуга оста кеше булган. Ривайәт кылалар, Хө­сәен баба Әлмөхәммәт улы Коръән язучы (күчерүче) иде, үз гомерендә берничә йөз китап язгандыр, диләр. Аның кулы белән язылган китап­лар бәгъзе кешеләр кулында хәзер дә күренәдер. Бу кеше 1805 нче елларда Югары Шырданда вафаттыр”, – ди. (“Каюм Насыйри мәҗмүгасы” – Казан, 1956.) Димәк, һәр төбәкнең танылган каллиграф­лары булып, язма китаплар шулар каләме аша ил эченә таралган. (Җирле материал­ларга нигезләнеп, үзебезнең төбәктә күчереп язу эше белән шөгыльләнгән кешеләр турында мәгълүматлар бире­лә.)

5 нче экскурсовод. Сезне шәмаилләр залына дәшәбез. Мөселманнарда каллиграфик нәкыш киң таралыш алган, ә моннан татар рәсем сәнга­тендә кабатланмас шәмаил үрнәкләре туган. Шәмаилнең кайчан, ничек барлыкка ки­лүе – сер. Атамасының килеп чыгышы да төрлечә аңлаты­ла. Шәмаилнең гарәпчәдән турыдан-туры тәрҗемәсе “үз­лек”, “дәрәҗә” дигәнне бел­дерә. Чыннан да, бу сәнгать әсәрләренең күбесендә Аллаһының, пәйгамбәрләрнең сый­фатлары гәүдәләнгән. Шә­маилләр исламны өйрәнүдә күргәзмә әсбап буларак та кулланылган. Еш кына аларны “аятелкөрси”, “йорт дога­сы” дип тә йөртәләр.

Болардан чыгып, шәмаил­гә билгеләмә биреп карыйк. (Укучыларның фикерләре тыңлана.) Әйе, шәмаил – мө­селманнарның изге урынна­ры төшерелгән, бизәп башка­рылган дивар таблицасы яисә рәсем, догалар, дини нотык­лар һәм өйрәтмәләр ул. XIX гасыр азакларына чаклы алар кулъязма рәвешендә булып, кәгазьгә ясалганнар, матур итеп буялганнар. Кайберләре пыялага яки тукымага языл­ган. (Шәмаилләрнең ничек ясалулары турында мәгълү­матларны И.Рәми язмаларын­нан табарга мөмкин: Рәми И.Г., Даутов Р.Н. Әдәби сүзлек. Ка­зан, 2001, 305 б.)

(Кулъязма шәмаил үрнәк­ләре күрсәтелә, укучылар үз­ләре алып килгән шәмаиләр турында сөйлиләр: кемнән күчкән, кем ясаган, нинди ысул белән ясалган, нәрсә язылган.)

Кулъязма шәмаилләрнең традицияләрен рәссам-нәширләр кабул итеп алган. Алар арасында Габдрахман Габдуллин, Мөхәммәтҗан Хуҗа Сәетов, Гайфулла Мозаффаров бар. (Татарстан Республика­сының Дәүләт музеенда сак­ланучы, Казан типографиялә­рендә XIX йөз ахыры – XX йөз башында нәшер ителгән шәмаилләрнең фоторепродук­цияләре күрсәтелә.)

Ничек уйлый­сыз: шәмаилләр белән зур кызыксыну каян килеп чыккан, аларның максаты нидән гыйбарәт? (Ул вакытта татар халкы рухи яңарыш кичер­гән, өйгә эленгән шәмаил хуҗаның мөселман икәнен күрсәтеп торган. Шәмаилләр өй, мәчет, уку йортларының сакчысы саналган һәм ишек өсләренә элеп куелган. Аларга, гадәттә, Коръән аятьләре, догалар язылган. Мәчет төше­релгән шәмаилләр йорт эчен­дә көньякны күрсәтеп торган­нар. Бер ишеләре хаҗ кылу­чыларның изге урыннарга бару юлын күрсәтүче таблицалар, схемалар рәвешендә ясалган, шулай итеп белем дә биргән.)

Укучыларның фикерләрен тулыландыру:

– Мәчет диварларына ма­тур итеп сүрәләр язып кую сәнгате күп кенә мөселман халыкларына хас булса, Коръ­әнне үзләштерү, укый-язарга өйрәнү өчен шәмаилләр ясау Казан татарларында гына бул­ган, һәм ул безнең сәнгать төре булып санала.

6 нчы экскурсовод. Хәзер бирегә рәхим итегез. Залыбыз­ның бу өлешенә соңгы еллар­да иҗат ителгән шәмаилләр куелган. Шәмаил иҗат итү­челәрнең гаҗәеп гүзәл һәм үзенчәлекле, бизәкле-нурлы эшләре соңгы елларда халкы­бызга янәдән әйләнеп кайт­ты. (Б.Урманче, Н.Нәккаш, Р.Мәрдәнов, Р.Сәлахетдинов, Р.Мөхәммәтҗанов, В.Попов, Р.Шәмсутов, Ч.Хәсәнова, Л.Сәмигуллина, Ә.Хәлиуллина, Ф.Гыйрфанов һ.б. иҗат ит­кән шәмаилләр күрсәтелә, кайберләренә аңлатмалар би­релә. Тулырак мәгълүматны “Сөембикә” журналының 1997 елгы 2 нче саныннан карагыз.)

Соңгы елларда нәкышчеләребез шәмаилнең бер төре булган тугралар да иҗат итәләр. Тугра – төрки сүз. Ул “шәхси билге”, “там­га” дигәнне аңлата, “герб” мәгънәсендә дә кулланыла. Сәнгатьнең бу төре татар хал­кына шагыйрь, әдип, галим­нәрнең шәхси билге-мөһерләре сыйфатында әйләнеп кайтты. Алар сурәтләү чараларының камиллеге, җыйнаклыгы, фәлсәфи эчтәлегенең тирән­леге белән аерылып тора. (Тугра үрнәкләре белән таныштыру.)

Бу өлкәдә нәтиҗәле эш­ләүче Нәҗип Нәккаш зур бул­маган каты кәгазьдә гадәти язулы лаконик сурәтләр һәм кыска гына текст аша теге яки бу кешенең холкына, шөгыленә хас булган иң төп сыйфатларны чагылдыра белә.

Лена Шагыйрьҗан бу ма­турлыктан туган хисләрен шигырь юлларына да салган:

АҺ, тугра, тугра, тугра!..

Минем шигъри мөһерем,

Бизәккә әйләнгән җырым,

Гөлгә әйләнгән серем.

Районыбызда яшәп иҗат итүче күпкырлы талант иясе булган шагыйрь Мөҗәһит Әхмәтҗанов та тугралар иҗат итә. (Укучылар туграларга язылган сүзләрне укып ка­рыйлар. “Кем тизрәк?” уены оештырыла.)

Күрше залда безне күңел­ле сюрприз көтә. (Дәрескә рәссам-нәкышче чакырыла. Ул балаларга мастер-класс үткәрә: шәмаил яки тугра ясау тәртибен аңлата.)

Өйдә сез дә үзегезнең яки гаиләгезнең туграсын ясап карагыз, останың киңәшләрен дә истә тотыгыз.

III.  Дәресне йомгаклау.

Укытучы. Виртуаль музей­га сәяхәтебез тәмамланып килә. Чү, ишек төбендә без­не бер төркем журналистлар көтеп торалар түгелме?

Журналистлар булып, бер­ничә укучы чыга һәм бала­лардан интервью ала:

• Экспонатлар күңелегездә нинди хисләр  уята?  Кайсы­лары аеруча ошады?
• Нинди файдалы мәгълү­матлар алдыгыз?
• Гарәп графикасы милли сәнгатебездә нинди урын тота?
• Гарәп графикасын өйрәнү ни өчен кирәк?

Укытучы. Ерак тарихлар­ның кайтавазы, “халык күңе­ленең һич тутыкмас вә күгәр­мәс раушан көзгесе” булып сакланган, безнең көннәргә­чә килеп җиткән гарәп язу­лы үрнәкләр милли сәнгате­безнең үзенчәлекле, кабатлан­мас булуын раслый. Кадерле, газиз мирасыбыз исән, чәчәк ата, күзләрне иркәли, күңел­ләрне пакьли.

Әдәбият

1. Абзалина Р. Изге сүз нә­кыше (Шәмаил – татарларның
   рухи үрнәге.) // Казан. 1997. – № 8 – 9, – 46 – 49 б.
2. Әхмәтҗанов М. Гарәп графикасы нигезендә элекке татар язуы. – Мөслим, 2001.
3. Валеева-Сулейманова Г.Ф., Шагеева Р.Г. Декоративно-прикладное искусство казанских татар.  – Москва: “Советский художник”, 1990.
4. Зәйнуллин Җ. Әссәләмүгаләйкүм. – Казан:   Тат. кит. нәшр., 1993.
5. Йосыпова Г. Җанга якын сәнгать. // Татарстан, 1997. – №4.- 24 – 30 б.
6. Курбатов Х.Р. Татар әдәби теленең алфавит һәм орфорграфия тарихы. – Казан: Тат. кит. нәшр., 1999.
7. Нурлыйдыр күзләрне шәмаил…, //Сөембикә. -1997.- №2.
8. Рәми И.Г., Даутова Р.Л. Әдәби сүзлек. – Казан: Татарстан китап нәшрияты, 2001.
9. Шаһиева Р. Шәмаилләр. // Казан утлары, 1998. – №12.